Upadłość konsumencka jest procedurą wdrażaną przez sąd upadłościowy w odniesieniu do osób, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Nie ma dziś przeszkód, aby zadłużenie było skutkiem prowadzonej uprzednio, ale zakończonej działalności gospodarczej.
Celem tej procedury jest restrukturyzacja zobowiązań, zawarcie układu z wierzycielami, a w wielu przypadkach – całkowite umorzenie zobowiązań. Najbardziej pomyślny scenariusz zakłada wygaśnięcie całości zobowiązań upadłego powstałych do czasu ogłoszenia upadłości. Oznacza to, że jest ona szansą na ostateczne pozbycie się, często wieloletniego, zadłużenia, którego dłużnik nie jest w stanie spłacić. Umożliwia to ustabilizowanie sytuacji finansowej i powrót do normalności.
Upadłość taka skierowana jest do osób, które znalazły się w trwałym stanie niewypłacalności, to znaczy – z różnych przyczyn utraciły zdolność regulowania swoich wymagalnych zobowiązań. Sytuacja taka powstaje, gdy dłużnik ma wyraźne zaległości w płaceniu np. rat kredytów i pożyczek, lub wtedy gdy istniejące zaległości przerastają aktualne możliwości zarobkowe oraz majątek dłużnika i osiągane przez niego dochody.
Wbrew obiegowym opiniom upadłość konsumencka nie jest stworzona wyłącznie z myślą o osobach trwale niezdolnych do pracy, niemających zawodu, niepełnosprawnych, chorych, w podeszłym wieku itp. Wręcz przeciwnie – o ile wciąż istotną rolę w tym postępowaniu odgrywają tzw. względy humanitarne, to coraz więcej osób ogłaszających upadłość dobrze zarobkujące i posiadające znaczny majątek.
Nie jest też wymagane, aby niewypłacalność była wynikiem sytuacji losowych. Obecnie nawet zawinione przez dłużnika doprowadzenie do niewypłacalności (np. poprzez tzw. rażące niedbalstwo) nie jest uznawane za przeszkodę do ogłoszenia upadłości.
Koszty upadłości konsumenckiej są dla dłużnika niewielkie. Obecnie opłata sądowa wynosi 30 zł. Pozostałe koszty postępowania np. wynagrodzenie syndyka, są ściągane w toku likwidacji masy upadłości.
Wdrożenie procedury dla wielu dłużników niesie oczywiste korzyści np. :
- daje możliwość zrestrukturyzowania zadłużenia pod kontrolą sądu,
- powoduje zawieszenie na czas postępowania wszelkich postępowań egzekucyjnych toczących się przeciwko danemu dłużnikowi ; odchodzą problemy związane ze zbiegami egzekucji, kwestionowaniem wartości nieruchomości, skargami na czynności poszczególnych komorników, powództwa przeciwegzekucyjne itd.
- syndyk przystępuje do wszystkich procesów toczących się przeciwko dłużnikowi, dzięki czemu zyskuje on dodatkową, profesjonalną ochronę prawną,
- wierzytelności zgłaszane w postępowaniu egzekucyjnym podlegają badaniu przez sąd – sąd może je zakwestionować ; sąd może podważyć też np. skuteczność cesji nieruchomości ;
- istnienie możliwość kwestionowania treści zobowiązań (np. wysokości odsetek przekraczających maksymalne) na etapie postępowania upadłościowego,
- możliwe jest uchronienie dłużnika przed utratą pieniędzy niezbędnych do zachowania minimum socjalnego/minimum egzystencji.
- dłużnik zyskuje rodzaj ochrony majątkowej, zwłaszcza dotyczy to składników majątkowych służących do pracy zarobkowej, ale także zapewniających mu oraz rodzinie miejsce zamieszkania i środki do życia.
Nowym rozwiązaniem w upadłości konsumenckiej jest plan spłaty, który zastąpił dawną listę wierzytelności oraz plan podziału. Jest to postanowienie sądu upadłościowego określające w jaki sposób, w jakiej wysokości i w jakiej części upadły ma spłacać wierzycieli przez dany okres. Plan spłaty przewiduje się tylko wówczas gdy upadły ma możliwości zarobkowe. Postanowienie podlega zaskarżeniu zażaleniem.
W zależności od okoliczności powstania zadłużenia i stopnia winy dłużnika w zakresie powstania lub zwiększenia zadłużenia (tzw. moralność płatnicza), różna może być długość ustalonego planu spłaty. W przypadku pomyślnej oceny moralności płatniczej długość obowiązywania planu nie może przekraczać 3 lat, zaś w przypadku najbardziej niepomyślnej – 8 lat.
Plan spłaty w toku postępowania może podlegać zmianom i uchyleniu, zwłaszcza wtedy gdy ulegną zmianie możliwości dochodowe upadłego. Stopień wykonania planu ma wpływ na późniejsze częściowe lub całkowite umorzenie zobowiązań.
Dobrodziejstwo planu spłaty polega na czasowym unormowaniu sytuacji płatniczej dłużnika, tak, aby stopniowo spłacając wierzycieli, mógł on funkcjonować w oparciu o uzyskiwane dochody. Bez ogłoszenia upadłości taka możliwość może być urzeczywistniona tylko w wypadku podpisania ugody z wierzycielem, co powoduje przerwanie biegu przedawnienia, a i tak często staje się niemożliwe z uwagi na liczbę wierzycieli.